जिथे प्रेम हे उपनिषद ठरतं : समर यांची ‘राधा’

लेखक: समर

परीक्षक: समीर गुधाटे

"प्रेम ही फक्त भावना नाही, ती एक तपश्चर्या आहे.
राधा हे केवळ नाव नाही, ती अनुभूती आहे."

समर यांच्या ‘उर्मिला’नंतर वाचकांच्या मनात त्यांच्या पुढील पुस्तकाची उत्सुकता वाढली होती, आणि त्यांचं नवं पुस्तक ‘राधा’ ही त्या उत्सुकतेला मिळालेली एक सखोल आणि समृद्ध दिशा आहे. ही केवळ पौराणिक संदर्भातून उलगडणारी कथा नाही, ही एक अध्यात्मिक संवादकथा आहे — जिचं स्वरूप उपनिषदासारखं आहे, पण सादरीकरण अत्यंत वर्तमान, सजीव आणि संवेदनशील आहे.

‘राधा’मध्ये समर यांनी श्रावणी या आधुनिक पिढीतील एका तरुणीची निवड केली आहे — जी स्वतःच्या भावनिक दुःखातून सावरण्यासाठी वृंदावनात येते. या तीर्थक्षेत्रात तिला एक अद्भुत अनुभूती होते — राधेची भेट. ही राधा कोणत्याही पुराणातील आदर्श प्रतिमा नसून, हाडामांसाची, बोलकी, आठवणींनी भारलेली स्त्री आहे — जिला आपण तात्त्विक प्रश्न विचारू शकतो, आणि ज्याचं उत्तर ऐकताना आपल्यालाही आत्मपरीक्षण करावंसं वाटतं.

श्रावणी आणि राधेच्या संवादातून उलगडत जाणारं कृष्ण-राधा नातं हे प्रेमाच्या परंपरागत व्याख्यांना आव्हान देणारं आहे. ही कथा आपल्याला प्रेमातल्या अधिरतेऐवजी संयम, आकर्षणाऐवजी नैतिक संघर्ष, आणि देवत्वाऐवजी माणूसपण दाखवते. कृष्ण हा येथे केवळ ईश्वर नाही, तो एक प्रियकर आहे, एक मित्र आहे, आणि एका स्त्रीच्या जीवनातील तीव्र प्रश्नांचा केंद्रबिंदू आहे.

समर सरांची लेखनशैली नेहमीप्रमाणेच अत्यंत अभ्यासपूर्ण, तरीही वाचकसुलभ आहे. त्यांची भाषा ही उगाच क्लिष्ट नाही, पण सहजतेतूनही ती खोल अर्थ वाहून आणते. एक-एक परिच्छेद म्हणजे वैचारिक मोती आहे, असं म्हणणं वावगं ठरणार नाही. कादंबरी वाचताना वेळोवेळी आपण थबकतो, विचार करतो, आणि त्या संवादात स्वतःलाच सामील झाल्यासारखं वाटतं.

या कादंबरीमध्ये वृंदावन ही जागा केवळ पार्श्वभूमी म्हणून येत नाही, ती स्वतःच एक जिवंत पात्र आहे — श्वास घेणारी, अनुभव सांगणारी, आणि वाचकाच्या हृदयाशी संवाद साधणारी. ती एक जागा नाही, ती एक भावस्थिती आहे. तिचं अस्तित्व केवळ भूगोलापुरतं मर्यादित राहत नाही, तर ती एका शाश्वत प्रेमाच्या अनुभूतीची साक्षीदार ठरते.

वृंदावनातील प्रत्येक रस्ता, वाळूचा प्रत्येक कण, वेलींचा प्रत्येक स्पर्श — या सगळ्यात राधेचं अस्तित्व मिसळलेलं आहे. राधा जणू या भूमीचा आत्मा आहे. आणि म्हणूनच, जेव्हा श्रावणी या आधुनिक युगातील मुलीच्या पायांनी वृंदावनाच्या मातीला स्पर्श होतो, तेव्हा केवळ तिचं शरीर नाही, तर तिचं मनही त्या जागेच्या कंपनांशी जोडून जातं.

पानोपानी वृंदावनाचे रंग उठून दिसतात — पिवळसर संध्याकाळ, केशरी किरणांनी उजळलेली माती, आणि कान्ह्याच्या बासरीसारखी गूंजणारी शांती. या शांततेतूनच राधेचा आवाज श्रावणीपर्यंत पोहोचतो. इथे गंधही फक्त फुलांचा नाही — तो आठवणींचा, त्यागाचा, आणि शाश्वत प्रेमाचा आहे.

समर सरांनी या जागेचं जे वर्णन केलं आहे, ते इतकं प्रभावी आहे की आपण वृंदावनात स्वतः चालत असल्याची जाणीव होते. झाडांच्या सावलीतून येणाऱ्या हवेच्या झुळुकीसारखा संवाद श्रावणी आणि राधेच्यामधून वाहतो. या संवादात केवळ प्रश्न आणि उत्तरं नाहीत, तर मौनाची देखील भूमिका आहे — आणि हे मौन वृंदावनचं मौन आहे.

श्रावणीचं चालणं ही फक्त एक कृती नाही, ती तिच्या आतल्या शोधयात्रेची सुरुवात आहे. जसं ती रस्त्यांवरून पुढे जाते, तसंच तिचं मनही प्रेमाच्या आणि तत्त्वज्ञानाच्या गूढ वाटांवर चालू लागतं. राधेचं हसणंही केवळ आनंद नाही — ते जाणिवांचं हसू आहे, हजारो वर्षांच्या आठवणींचं, विरहाचं आणि अद्वैत प्रेमाचं प्रतिबिंब आहे.

त्या दोघींचे प्रश्नोत्तरांचे क्षण म्हणजे केवळ संवाद नव्हेत — ते दोन काळांमधील सेतू आहेत. श्रावणीच्या वर्तमानातलं कोरडं अस्तित्व, आणि राधेच्या गतकाळातली भरलेली अनुभूती — हे दोन्ही एका बिंदूवर येऊन विलीन होतात. हे क्षण इतके जिवंत आणि चित्रदृश्य आहेत की वाचक आपली नजर पुस्तकावरून न हटवता नकळत त्यात मिसळून जातो.

वृंदावन इथे केवळ देखावे नाही, तर अनुभव आहे. ती भूमी फक्त एक जागा नाही, ती एक साक्षी आहे — शाश्वततेची, प्रेमाची, विरहाची आणि अध्यात्मिक उन्नतीची. आणि त्यामुळेच, ‘राधा’ ही कादंबरी वाचताना आपण वृंदावनातच असल्यासारखं वाटतं — त्या गंधात, त्या गूंजांमध्ये, आणि त्या मौन संवादांमध्ये हरवलेलं.‘राधा’ ही कथा स्त्रीत्वाची एक मौन व्याख्या आहे. यात ‘प्रेमातली समर्पणभावना’ आहे, पण ती आंधळी नाही — ती जाणिवांनी भरलेली आहे. यात राधेचा कृष्णाशी असलेला संवाद असला, तरी तो कोणत्याही भक्तीच्या चौकटीत बसत नाही — तो एक स्वच्छ, सजग आणि स्वाभिमानी संवाद आहे.

ही कादंबरी वाचताना असं सतत वाटतं की — हो, आपल्यालाही राधेच्या प्रश्नांची उत्तरं हवी आहेत. आयुष्यात काही काळ असे येतात, जेव्हा आपल्या मनात भावना, प्रश्न, आणि असमाधानांचे गोंधळ उठतात. त्या वेळी कोणीतरी आपल्या मनाचा आरसा बनावं, आपल्याला ऐकून घ्यावं, आपल्या प्रश्नांना उबदार शब्दांत मार्गदर्शन द्यावं — ही एक अतिशय मानवी गरज असते.

श्रावणी ही त्या प्रत्येक वाचकाचं प्रतिरूप आहे — जी वेगवेगळ्या वळणावर अडकते, भावनिक दुःखातून जात असते, पण आतल्या आत शोधात असते — उत्तरांचा, शांतीचा, आणि स्वतःच्या अस्तित्वाचा. तिच्या राधेशी झालेल्या भेटीप्रमाणेच, आपण सुद्धा आयुष्यात एक अशी "राधा" शोधत असतो — जी फक्त कथेतली पात्र नाही, तर आपल्या आत दडलेली एक शहाणी जाणीव आहे.

कधीकधी ही "राधा" आपल्याला खऱ्याखुऱ्या स्वरूपात भेटते — एखाद्या गुरूच्या रूपात, एखाद्या मित्राच्या, आईच्या, किंवा अगदी अनोळखी माणसाच्या रूपात. ती आपल्या भावना ऐकून घेते, आपल्याला विनाचूक दोष न लावता समजून घेते, आणि नकळत आपल्याला आपल्यातलं सामर्थ्य दाखवते.

म्हणूनच, ही कादंबरी वाचताना आपण केवळ एक कथा अनुभवत नाही, तर एक अद्वितीय अंतःप्रवास सुरू होतो. एकेक संवाद, एकेक निरीक्षण, आणि राधेचं प्रत्युत्तर आपल्याला अंतर्मुख करतं. आणि मग असं वाटतं — "हो, कधीतरी आपणही श्रावणी होतो!"

कधी आईबाबांच्या मृत्यूनंतरच्या एकटेपणात...
कधी आयुष्याने अपयशाची किनार दाखवली तेव्हा...
कधी प्रेमात असहायतेने गोंधळलो, किंवा तुटलो, तेव्हा...

त्या प्रत्येक क्षणी आपल्या आतली "श्रावणी" ही "राधा" शोधत असते. ही राधा कुणी देवी नसते; ती एक समजूतदार स्त्री असते, जिला प्रेम, विरह, आणि शहाणपणाचं मोल कळतं.

समर सरांनी या नात्याचं, संवादाचं आणि शोधाचं जे संयत आणि प्रगल्भ चित्रण केलं आहे, ते केवळ साहित्यिक दृष्टिकोनातूनच नव्हे, तर मानसिक समृद्धीच्या दृष्टीनेही अमूल्य आहे.

शेवटी, ‘राधा’ ही फक्त कथा नाही, ती एक अंतर्मुख करणारी अनुभूती आहे. समर सरांनी पुन्हा एकदा सिद्ध केलं आहे की, त्यांचं लेखन हे केवळ कथानक रचण्यासाठी नव्हे, तर वाचकाच्या अंतर्मनाला स्पर्श करण्यासाठीच आहे.

जर तुम्हाला प्रेम, अध्यात्म, स्त्रीत्व, आणि आत्मशोध यांचा संगम एका नाजूक, पण ताकदवान साहित्यात अनुभवायचा असेल — तर ‘राधा’ ही कादंबरी नक्की वाचा.