‘तुरुंगरंग’ – एका माणसाच्या मनाचा बंद दरवाजा

लेखक: अ‍ॅड. रवींद्रनाथ पाटील 

समीक्षक: समीर गुधाटे

❝ही कहाणी तुरुंगात गेल्यानंतरची नाही...

ही कहाणी एका माणसाच्या आतल्या तुरुंगातून बाहेर पडण्याची आहे.❞

‘तुरुंगरंग’ हे केवळ एका आयपीएस अधिकाऱ्याच्या कारागृहातील अनुभवांवर आधारित पुस्तक नाही. हे पुस्तक म्हणजे न्याय, व्यवस्था, गुन्हा, परिस्थिती, आणि सगळ्यात महत्त्वाचं – माणूसपण यांचा खोल, अस्वस्थ करणारा, पण आवश्यक असा वेध घेणारी दस्तऐवजी यात्रा आहे.

🧭 कथानक आणि अनुभव

सायबर गुन्हे शाखेतील अधिकारी असताना अ‍ॅड. पाटील यांच्यावर झालेल्या आरोपांमुळे त्यांना साडेतेरा महिने येरवडा तुरुंगात ठेवण्यात आलं. ही शिक्षा नव्हे – शिक्षेच्या संकल्पनेवरचं एक भाष्य आहे. तुरुंगाच्या आतून त्यांनी अनुभवलेली मानवी प्रवृत्ती, व्यवस्था आणि त्यातील फटी, हा प्रवास वाचताना अंगावर काटा येतो, डोळे पाणावतात, आणि आपल्याच मूल्यव्यवस्थेवर पुन्हा प्रश्न उभे राहतात.

🔍 काही ठळक वैशिष्ट्यं

🌑 तुरुंगाचा काळा रंग

"तुरुंग हे फक्त भिंतींचं रचलेलं बंदस्थान नसतं – तो एक मानसिक ठाव असतो."
कैद्यांशी केलेल्या संवादांमधून लेखकाने व्यक्तीमत्वांचं मनोविश्लेषण उलगडून दाखवलं आहे. काही गुन्हेगार दोषी वाटतात, काही निरागस. आणि काही – आपल्या जीवनातल्या ‘तेवढ्याच’ वळणावर हरवलेले.

🔎 व्यवस्थेवर थेट भाष्य

लेखक या प्रवासात व्यवस्थेवर कोणताही लटिकाव न करता, निसरड्या शब्दांत न फसता, थेट आणि स्पष्ट भाष्य करतो. व्यवस्था कायद्यानुसार चालते का? की वेगळ्या गतीने? या प्रश्नांचं उत्तर वाचक स्वतः शोधतो.

🧠 मनाचा तुरुंग अधिक घातक

'बंदिस्त माणूस' या संकल्पनेचा लेखकाने केलेला अन्वयार्थ हा फार खोलवर जाणारा आहे. स्वतःची चूक मान्य करणं, ती पचवणं, आणि पुन्हा उभं राहणं – हे संपूर्णपणे आतून बदलून टाकणारं सत्य आहे.

✒️ लेखकशैली – संयत, स्पष्ट, आणि अस्सल

लेखकाची भाषा फार गहाण घालणारी नाही. पण ती खरी आहे. प्रामाणिक अनुभवांची जळजळीत लख्खी शैली. दरवेळी भावनांचे अवडंबर न करता, एकेका प्रकरणात अंतर्मुख करणारा अनुभव. संवाद सूक्ष्म आहेत, पण प्रभावी. घटना वर्णनं डॉक्युमेंटरीसारखी सच्ची वाटतात. काही प्रसंग तर इतके भिडतात, की आपण त्या सेलमध्ये स्वतः उभे आहोत, असं वाटायला लागतं.

⚖️थोडंसं असमतोल – एक प्रामाणिक निरीक्षण

जरी हे पुस्तक मनापासून आणि अंगभूत संवेदनशीलतेने लिहिलं गेलं असलं, तरी काही भागांमध्ये पुस्तकाचं आत्मकेंद्रित स्वरूप जरा जास्तच ठसतो. लेखकाच्या अनुभवाची तीव्रता समजण्याजोगी असली, तरी काही वेळा दुसऱ्या कैद्यांच्या कथांना अधिक सविस्तर स्थान दिलं असतं, तर पुस्तकाचं सामाजिक परिमाण अजून अधिक व्यापक झालं असतं.
थोडक्यात – लेखकाची नजर जितकी आत वळते, तितकीच ती बाहेर वळली असती, तर हे अनुभवदृष्टीने आणखी समृद्ध झाले असते.

💡संपूर्ण वाचनातून काय मिळतं?

एक न्यायव्यवस्थेची दुसरी बाजू – जी अनेकदा झाकली जाते.
गुन्हेगारांमागचा माणूस – जो समाजाने आधीच ‘निकाल’ लावलेला असतो.
स्वतःच्या निर्णयांचा परीघ – जो केवळ आपणच वाढवू वा तोडू शकतो.
सुधारणेची शक्यता – ही केवळ शिक्षा देऊन नाही, तर समजून घेऊन साध्य होते.

🔖 मनात रेंगाळणारी ओळ…
"तुरुंगाचं लोखंडी गज मी ओलांडून बाहेर आलो, पण माझ्या मनात अजूनही तो आवाज दरवाज्यासारखा वाजतो आहे..."

ही ओळ पुस्तकाचा सारांश आहे – अंतर्बंध संपतो, पण अंतर्मन कायम बदलतो.

✅ का वाचावं ‘तुरुंगरंग’?

जर तुम्ही कायद्याचा अभ्यास करत असाल – हे पुस्तक अनिवार्य आहे.
जर तुम्ही न्यायसंस्थेच्या वरच्या बाजूकडेच पाहत असाल – एकदा खालीही बघा.
जर तुम्हाला वाटत असेल की "आपण कधीच चुकू शकत नाही" – वाचा, कळेल.
आणि जर माणूस म्हणून संवेदनशील राहावं वाटत असेल – हे पुस्तक तुमचं आरसा ठरेल.


‘तुरुंगरंग’ हे पुस्तक केवळ एका व्यक्तीचं आत्मकथन नाही, हे समाजाच्या जमिनीवर उतरलेलं प्रतिबिंब आहे. लेखकाच्या शब्दांतून आपण कारागृहात जातो, पण त्यांच्या अनुभूतींतून आपण मनाच्या बंदिस्त खोल्यांत डोकावतो.

असं म्हणता येईल –

"हे पुस्तक वाचलं नाही, तर एका जगण्याचं अत्यंत मौल्यवान पान आपण वाचायचं चुकवतो."