छावा – सिंहाच्या बछड्याची कहाणी, काळजाला भिडणारी!

 

लेखक : शिवाजी सावंत

समीक्षक : समीर गुधाटे

"छावा" – केवळ एक पुस्तक नाही, ती एक भावना आहे.

माझ्या वाचनप्रवासात अनेक पुस्तके आली. काही विस्मरणात गेली, तर काही मनात घर करून बसली. पण "छावा" वाचल्यानंतर मनात जे काही घडलं, ते शब्दांत पकडणं फार कठीण आहे. ही फक्त ऐतिहासिक कादंबरी नाही – ती रणभूमीवरच्या रक्ताची, शौर्याची आणि निष्ठेची एक धगधगती साक्ष आहे.

इतिहास जिवंत करणारा अनुभव

‘मृत्युंजय’नंतर शिवाजी सावंतांनी दिलेली ही अजोड निर्मिती म्हणजे ‘छावा’. एका असामान्य पुत्राची – ज्याचे वडील म्हणजे संपूर्ण मराठी मनांचं दैवत – छत्रपती शिवाजी महाराज. पण त्या अजरामर सावलीत उभा असलेला ‘छावा’, स्वतः एक तेजस्वी सूर्य होता – जो अनेकदा दुर्लक्षित राहिला.

छत्रपती संभाजी महाराजांचे बालपण, सईबाईंचं अकाली निधन, धाराऊंच्या छायेत झालेलं वाढणं, संस्कृत, फारसी आणि मराठी भाषांतील त्यांचं गाढ ज्ञान – हे सर्व वाचताना एक वेगळंच चित्र डोळ्यासमोर उभं राहतं. एका बाजूला असामान्य शौर्य आणि दुसऱ्या बाजूला खोल भावनिक संवेदनशीलता – अशी दुर्मिळ सांगड त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वात आढळते. ते एक असा राजा होते, ज्यांनी केवळ तलवारीने नाही, तर बुद्धीने आणि राजधर्माने इतिहास घडवला.

“सत्तेच्या शिखरावर पोहोचणं म्हणजे यश नव्हे; त्या शिखरावर टिकून राहणं हीच खरी कसोटी.”

ही ओळ वाचताना मनात वारंवार घुमत राहते. संभाजी महाराजांनी केवळ स्वराज्य जपलं नाही, तर त्याला नव्याने जिवंत केलं. सातत्याने होणाऱ्या शत्रूंच्या आक्रमणांतही त्यांचे निर्णय, त्यांचं नेतृत्व आणि मातृभूमीवरील त्यांची अढळ निष्ठा पाहता मनात एकच प्रश्न येतो – "अशा व्यक्तिमत्त्वाला आपण इतकं विसरतो कसं?"

एक जागृती घडवणारा अनुभव

ही कादंबरी मी फक्त वाचक म्हणून अनुभवली नाही, तर एक जागरूक नागरिक, इतिहासप्रेमी आणि एक पुत्र म्हणून – ज्याला देशासाठी आणि पित्याच्या स्वप्नांसाठी लढायचं आहे – अशी ती अनुभवली.
शिवाजी सावंत यांची लेखनशैली अत्यंत प्रभावी. संवाद तलवारीसारखे धारदार, आणि भावनांनी ओथंबलेले. शेवटच्या काही पानांमध्ये संभाजी महाराजांचा छळ, त्यांचं मानसिक-शारीरिक शोषण आणि तरीही त्यांची न झुकणारी मान – हे सर्व वाचताना मी काही वेळ पुस्तक बाजूला ठेवावं लागलं. मनात संताप, असहायता आणि अभिमान – हे सारे एकत्र उफाळून आले.

संभाजी – एक विचार, एक तेजस्वी छाया

या पुस्तकातून हे प्रकर्षाने जाणवतं की छत्रपती संभाजी महाराज हे केवळ योद्धा नव्हते. ते विद्वान होते, कविकुलगुरू होते. ‘कविकुलेश’ या टोपणनावाने त्यांनी सृजनशीलतेला हात घातला. तलवार चालवणारा राजा रात्री कविता करतो – हे मला थक्क करून गेलं. आजच्या काळात अशा संतुलित व्यक्तिमत्त्वांची नितांत आवश्यकता आहे – ज्यांच्याकडे शौर्य आहे, आणि सौंदर्यदृष्टीही.

त्यांचं आणि औरंगजेब यांच्यातील संघर्ष म्हणजे दोन टोकांची प्रतीकात्मक लढाई – एक धोरणी सम्राट आणि दुसरा धर्मांध शासक. स्वधर्मासाठी आणि स्वराज्यासाठी दिलेली त्यांची शहिदी आजही लोकशाही, धर्मनिरपेक्षता आणि आत्मगौरव यांचं अधिष्ठान बनू शकते.

शेवट – काळजाला चिरणारा, अंतर्मनाला हलवणारा

पुस्तकाचा शेवट वाचणं म्हणजे आपल्या असहायतेशी आणि अंतर्मनाशी भिडणं. संभाजी महाराजांचा छळ, त्यांचं अपमानित करणं, आणि तरीही त्यांनी स्वीकारलेली मृत्यूची सन्माननीय वाट – हे सर्व वाचून डोळ्यात अश्रू येणं अपरिहार्य ठरतं.
ही वेदना नाही – ही जागृती आहे. स्वतःला विचारण्याची वेळ – आपण आपल्या मूल्यांवर किती ठाम आहोत? आपल्याला आपलं स्वत्व किती प्रिय आहे?

व्यक्तिमत्त्वातील बहुविध पैलू

संभाजी महाराज हे ‘केवळ राजा’ नव्हते – ते एक पुत्र, पती, मित्र, विद्वान आणि संवेदनशील माणूस होते. त्यांच्या निर्णयक्षमतेत बुद्धिमत्तेचा कस आणि त्यांच्या नेतृत्वात धैर्याचा ठसा दिसतो. आजच्या जगात ही मूल्यं जपणं अवघड असलं, तरी ते अत्यावश्यक आहे.

का वाचावं हे पुस्तक?

‘छावा’ हे केवळ ऐतिहासिक दस्तऐवज नाही – ते आपल्याला आपल्या इतिहासाशी, आपल्या मुळांशी नवं नातं सांगतं. हे पुस्तक प्रत्येक मराठी वाचकाने वाचलंच पाहिजे.
कारण इतिहास विसरणाऱ्यांना इतिहास पुन्हा शिक्षा करतो.

संभाजी महाराजांचं जीवन म्हणजे ती शिक्षा टाळण्याची, आत्मभान जागवण्याची आणि मूल्यांची जपणूक करण्याची एक सजीव शिकवण आहे.

शेवटचा विचार…

‘छावा’ वाचताना तुमचं मन शून्य होतं… आणि मग भरतं – अभिमानाने, वेदनेने, आणि प्रेरणेनं.

हे पुस्तक म्हणजे एका अमरवीराच्या आयुष्याचं गीत –
सुरांनी नटलेलं शौर्य, तालात गुंजणारी निष्ठा, आणि अखंड स्वराज्याचा प्रतिध्वनी!

— समीर गुधाटे

जगातला एकमेव वाचक-समीक्षक, ज्याने सलग ३६५ दिवसांत ३६५ पुस्तकांचं परीक्षण करून विश्‍वविक्रम नोंदवला आहे. साहित्य, वाचनसंस्कृती आणि भाषेच्या सौंदर्यावर नितांत प्रेम करणारा एक शब्दसाधक.